۲۰ خرداد ماه ،روز جهانی صنایع دستی فرصتی است برای بازخوانی جایگاه بی‌بدیل صنایع دستی، به عنوا ن نماد خلاقیت، فرهنگ و اقتصاد جوامع، این روز، نه تنها بزرگداشت هنر دستان توانمند صنعتگران جهان، بلکه تاکیدی است بر ضرورت حفاظت، احیا و توسعه این میراث گرانبها که در بطن خود هویت تاریخی، فرهنگی ملت‌ها را حمل می‌کند.
صنایع دستی در ذات خود زبانیست جهانی که بدون نیاز به ترجمه، روایتگر اصالت،ذ وق و زیست بوم ملت‌هاست. این هنر- صنعت کهن، نه فقط محصولی فیزیکی، بلکه بیانگر فرهنگ، باوره،ا یین‌ها و سبک زندگی جامعه است. ایران، به عنوان یکی از پیشتازان این عرصه با بیش از ۳۰۰ رشته شناخته شده، صنایع دستی و ثبت ملی و جهانی شهرها و روستاهای خلاق از جمله مهمترین خاستگاه های تمدن محور این هنر در جهان است.
د ر سال‌های اخیر، توجه به ظرفیت‌ها بومی در توسعه پایدار، به ویژه در حوزه‌های فرهنگی و اقتصادی به عنوان رویکردی موثرد ر سیاستگذاری‌های کلان کشور مطرح شده است. در این بین روستاها و شهرهای ثبت شده در فهرست ملی و جهانی صنایع دستی جایگاهی ممتاز دارند؛ چرا که هم ذخایر زنده فرهنگی هستند و هم فرصت‌های پویا برای توسعه صنعت گردشگری به شمار می‌روند. اما چگونه می‌توان از این گنجینه‌های اصیل در مسیر توسعه پایدار گردشگری بهره برد؟ این یادداشت به بررسی ابعاد مختلف این پرسش می‌پردازد. صنایع دستی؛ هم افزا با گردشگری است نه موازی با آن، صنایع دستی برخاسته از سنت، زیست بوم، سبک زندگی و باورهای محلی است؛ از این رو همزمان هم کالای فرهنگی و هم جاذبه‌های گردشگریاست. روستاها و شهرهایی چون لالجین همدان شهر جهانی سفال، مشهد اردهال کاشان شهر جهانی فرش دستبافت، سفیددشت چهارمحال و بختیاری روستای ملی نمد، روستای درزی کلای بابل روستای ملی حصیربافی ،شهر آلاشت شهر ملی چاجیم بافی و شهر بهشهر به عنوان شهر ملی گلیچ بافی نمونه‌هایی موفق هستند که با ثبت ملی و جهانی،به هویت اقتصادی- فرهنگی تازه‌ای رسیده اند.
اما ارزش واقعی این ثبت‌ها زمانی محقق میشود، که با زنجیره ارزش گردشگری پیوند بخورند. از طراحی تورهای صنایع دستی ،بازدید از کارگاه‌های تولیدی تا فروشگاه‌های تخصصی محصولات بومی، قامتگاه‌های بوم گردی و تجربه‌های مشارکتی گردشگران رادراین زمره می توان نام برد.
در ادامه تحلیلی از ابعاد سه گانه، توسعه در روستاها و شهرهای ملی و جهانی با محوریت صنایع دستی ارائه میشود.
از بعد اقتصادی، ایجاد اشتغال پایدار به ویژه برای زنان و جوانان در مناطق روستایی، افزایش درآمد خانوارهای بومی از طریق فروش مستقیم محصولات به گردشگران، کاهش مهاجرت روستاییان ا ز طریق توانمندسازی حرفه‌ای و حفظ کرامت اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خصوصی در حوزه گردشگری خلاق و تجربه محور و کسب و کارهای کوچک فرهنگی را می‌توان برشمرد.
از منظر اجتماعی، تقویت روحیه خودباوری و هویت محوری در جامعه محلی، انتقال بین نسلی مهارت‌های بومی از طریق احیای کارگاه‌های سنتی، تعامل بین فرهنگی میان گردشگران و ساکنان محلی، منجر به گسترش هم پذیری و همچنین کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از بیکاری، بی‌هویتی فرهنگی از جمله مزیت‌ها از بعد اجتماعی این مکان‌ها می‌باشد.
از جنبه فرهنگی، نیز حفاظت از میراث ناملموس در قالب سبک‌های بومی تولید،نقش مایه‌ها و آیین‌ها، افزایش آگاهی عمومی نسبت به تنوع فرهنگی ایران در سطح ملی و بین المللی، استفاده از صنایع دستی به عنوان دیپلماسی فرهنگی در معرفی چهره واقعی ایران و همچنین اینکه، ثبت جهانی مکان‌ها موجب ارتقای برند فرهنگی ایراند ر عرصه جهانی میشود.
بنابراین، برای بهره‌برداری اثربخش از این مکان‌ها می‌توان، نسبت به ایجاد مسیرهای گردشگری صنایع دستیTourism Routes Craft، با پیوند میان روستاها و شهرهای ثبت شده ،برگزاری جشنواره‌ها و بازارهای فصلی در این مناطق با محوریت تولید زنده و فروش مستقیم، توسعه زیرساخت‌هایی چون، اقامتگاه‌های بوم گردی، تابلوهای راهنما، پارکینگ و سرویس‌های بهداشتی و نیز آموزش تخصصی راهنمایان محلی گردشگری صنایع دستی، برای روایت صحیح ارزش‌ها و مفاهیم فرهنگی و مهمترین موضوع، ارتباط سیستماتیک با پلتفرم‌های جهانی مانند شورای جهانی صنایع دستیWcc و یونسکو برای جذب گردشگران فرهنگی به عنوان پیشنهادهای عملیاتی می‌توان ارائه نمود. ثبت ملی و جهانی، روستاها و شهرها تنها نقطه آغاز مسیر تحول است. و تا زمانی که مدیریت یکپارچه بین نهادی میان وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استانداری ها ،فرمانداری‌ها، دهیاری‌ها و بخش خصوصی محقق نشود، ظرفیت عظیم این مناطق در سطح بالقوه باقی خواهد ماند.
روستاها و شهرهای صنایع دستی، سرمایه‌هایی اند که اگر درست دیده، برنامه‌ریزی و حمایت شوند، می‌توانند به یکی از مهمترین موتورهای پیشران توسعه متوازن پایدار و اجتماع محور صنعت گردشگری ایران تبدیل شوند.
استان مازندران ،گنجینه ای زنده از صنایع دستی در مسیر توسعه گردشگری فرهنگی است. این استان، افزون بر موقعیت ممتاز طبیعی و اقلیمی خود دارای چهار نقطه ثبت شده در فهرست ملی شهرها و روستاهای صنایع دستی است،که هر یک از آنها می‌توانند به کانونی برای گردشگری خلاق و بومی محور تبدیل شوند.
آلاشت، با عنوان شهر ملی جاجیم بافی، بهشهر به عنوان شهر ملی گلیج بافی، روستای درزیکلای بابل در رشته حصیر بافی و روستای سلیم آباد تنکابن ر رشته سفالگری اشاره و روستاهای ملی این استان می‌باشند. در این بخش از یادداشت تحلیلی از ظرفیت‌ها و سناریوهای بهره‌برداری گردشگری از این ظرفیت‌ها پرداخته میشود.
شهر آلاشت، با طبیعت کوهستانی، بافت تاریخی ارزشمند ظرفیت‌های منحصر به فردی برای تلفیق گردشگری تاریخی، طبیعی و صنایع دستی دارد .بنابراین، طراحی تورهای آموزشی تجربه بنیان شامل بافت جاجیم برای گردشگران، م توسعه اقامتگاه‌های بوم گردی با طراحی سنتی و دکوراسیون غالب جاجیم محور، راه اندازی خانه جاجیم مازندران، به عنوان مرکز ترویج ،آموزش و فروش صنایع دستی از جمله راهکارهایی است که با همکاری شهرداری و جوامع محلی با هنرمندان و صنعتگران اجرایی خواهد شد.
شهر ملی بهشهر، با داشتن ظرفیت‌های تاریخی مانند باغ تاریخی جهانی عباس آباد ، جزیره میانکاله به عنوان ذخیرگاه زیست کره زمین ،آداب و رسوم متنوع بومی و با عنوان شهر موزه ،بستری مناسب برای بازاریابی گلیج بهشهر به شمار می‌رود. لذا برقراری نمایشگاه‌های فصلی گلیچ در بافت تاریخی به صورت مستقل، یا در جشنواره انار اشرف که در تقویم ملی رویدادها ثبت شده، به عنوان بخش مستقل و اختصاصی در نظر گرفته شود، بستری مناسب برای بازاریابی گلیج بهشهر به شمار می‌رود. توسعه برندسازی گلیچ در بازارهای داخلی و خارجی با همکاری و مشارکت اتاق بازرگانی،ا یجاد کارگاه‌های مشارکتی برای گردشگران در غالب تورهای فرهنگی- اکولوژیکی از دیگر راهکارهاست.
در ارتباط با روستای ملی درزی کلای بابل ،حصیر بافی و گردشگری روستایی به صورت تلفیقی قابلیت اجرا خواهد داشت. این روستا با محوریت حصیر بافی، می‌تواند به مقصدی برای گردشگری دست ساز کشاورزی و آموزشی تبدیل شود .
تجهیز فضاهای عمومی برای بازدید و خرید حصیر به صورت مستقیم از هنرمندان ،ترکیب گردشگری کشاورزی( شالیزارها و باغات مرکبات، استخرها ومزارع پرورش ماهی، سیفی جات و سبزیجات با صنایع دستی و همچنین استفاده از محصولات حصیری در اقامتگاه‌ها ،سفره خونه‌ها و دکورهای بومی
در خصوص روستای سلیم آباد تنکابن ،سفالگری در منطقه غرب مازندران، در منطقه ای با ظرفیت بالای گردشگری دریایی و کوهستانی، سفال سلیم آباد که در واقع به صورت دهکده سفال دارای فضایی دلنشین و نوستالژیک و نیروهای انسانی توانمند و در فضای کاملاً جنگلی قرار گرفته، می‌تواند هویتی برای سفرهای فرهنگی مکمل گردشگری ساحلی ایجاد کند. پیش بینی، بر ایجاد موزه سفال استان در سایت سلیم آباد و با محوریتآموزش، فروش و نمایش اتصال این روستا به مسیرهای گردشگری دریایی و روستایی و تاریخی تنکابن و رامسر و نیز راه اندازی بازارچه سفال در مسیر گردشگران تهرانی و گیلانی و کرجی راهکارهایی است که قابلیت اجرایی دارد .
پایان سخن این که، رویکرد هوشمندانه به ظرفیت ۴ نقطه ثبت شده صنایع دستی در مازندران، نه تنها موجب زنجیره سازی بین گردشگری و اقتصاد بومی میشود، بلکه زمینه ساز توسعه متوازن بین شرق، مرکز و غرب استان خواهد شد.
دکتر مهران حسنی کارشناس ارشد گردشگری عضو انجمن متخصصان گردشگری ایران
