صبح آمل از برداشت گردو در امیری پایتخت گردوی مازندران در بخش لاریجان گزارش می دهد: سنت های باغ گردو و اقتصاد آن در لاریجان

گردوهای تولیدی منطقه امیری لاریجان از نظر میزان چربی، درصد بالای مغز نسبت به کل میوه و سفیدی و درشتی مغز از بهترین گردوهای کشور است و با تولید این محصول با کیفیتی در مقیاس عالی در شرایط اقلیمی آب و هوای خوب، پایتخت گردوی ایران نام گرفته است.با این حال و به رغم همه توانمندیهای موجود در بخش تولید گردو، سرما زدگی ها، بیمه نبودن بخش عمده درختان گردو و نبود صنایع تبدیلی و بسته بندی و سایر مشکلات از این دست باعث شده تولید این محصول آنگونه که شایسته است، رونق نداشته باشد.بهروز پاشا باغدار آخازیر امیری فرزند محمدعلی کارمند بازنشسته آموزش و پرورش است که در باغ به انتظار ما نشسته و آهسته در میان باغ خود قدم می گذارد و مراقبت است تا شاخه ای خم نشود. در میان باغ از این سو به آن سو می رود، باز کنجکاوی می کند، اگر برگ های درختی زرد رنگ شده باشند، یا شاخه ای خمیده یا حتی تنه درختی به سمتی منحرف شده باشد، با بررسی های بسیار به دنبال چرایی ماجرا می رود. از مرغوبیت نوع و جنس خاک و مطلوب بودن آب و هوای تویسرکان برای تولید محصولی گردوی بی رقیب حرف ها به میان می آورد، می گوید کیفیت و آب منطقه عالی است و در باغم 40 نهال شخصی و 60 درخت گردوی شراکتی با خواهرانم دارم. درختان گیلاس هم دارم و در قسمتی از زمینم لوبیا چیتی، سیب زمینی، گوجه فرنگی، خیار و عدس می کارم. باغ پدر جدی سه هزار متر بود و 3000 متر دیگر هم خریدم که جمعا 6000 متر باغ دارم.
قانون آخازیر
قانونی از قدیم توسط دهبان خوب مان آقای «آدوسی» در روستای اخازیر یکی از 13 روستای امیری از 80 روستای لاریجان نوشته و توسط ریش سفیدان تایید شد که برابر با آن اگر یکی از ساکنین روستا برای کاری از شنبه تا آخر هفته به شهرستان می رفت و برمی گشت احدی اجازه نداشت داخل باغ شود و به گردو دست بزند و اگر در مسیر گردویی پیدا می کرد داخل باغ صاحب می انداخت و این قانون همچنان هم اجرا می شود و حال مسافری اگر در حین تردد از کنار باغ گردو سر خود و بدون اجازه گردو را می گرفت دو بار به او تذکر داده می شود و سومین بار قانون در موردش اجرا می شد که همچنان این قانون رسمیت دارد.
یکی دیگر از کارهای خوب که از گذشته مرسوم بود اینکه وقتی فرزندی از خانواده(پسر یا دختر) به سن تکلیف می رسید جهت انجام فرائض واجب دینی مثل نماز و روزه، پدر خانواده یک درخت گردو به رسم یادبود، هدیه یا تشویق به نام آنها می کرد.
همچنین پدر خانواده بعد ازدواج دختر یک اصله درخت گردو را در شب سوم عروسی به نام عروس خانم در حضور خانواده داماد به او اهداء می کردند. روایت دیگری که باز از گذشتگان نقل می کنند اینکه در بعضی از خانواده ها یک اصله درخت گردوی بزرگ را به عنوان ارث به نام چند فرزند می کردند.
در تمام کشور تنها گردوی چرب و روغنی مطرح و ثبت شده در کتاب ملی، گردوی چرب و روغنی امیری لاریجان می باشد که در دیگر محلات مثل بایجان، پنجاب و شنگول مغز گردو سیاه است و به محصول روستای ما نمی رسد اما چند سالی است که با تغییر جو هوا و شرجی شدن آن تعداد محصول گردو کم و کاهش چشمگیری داشته است.
باز باد تند پاییز آمده
برگ ریز کند و هم تیز آمده
قاچ قاچی می شود گردوی باغ
لانه دارد بر درخت خانه زاغ
باز روشا می زند(میرزا جلیل)
می کند برگ درختان را ذلیل
(اکبر هاشم) چنان روشا زند
گویی از آخا به (کَل پاشا ) زند
می رود (صادق) به بالای درخت
می زند روشا به گردو سخت، سخت
باز فصل بخشش و تقسیم شد نوبت تقسیم و نیم نیم شد
پاسکاچی می کند پیر و جوان آشکارا، گاهگاهی هم نهان
پاسکاچی ای برادر جستجوست جستجوی دوم بی گفتگوست
باز دست جملگی رنگین شده گوییا یک رسم نو آیین شده
باز بازی می کند باد خزان
می خورد بر شاخه و برگ رزان
ناگهان یک گردوی نامهربان
می خورد بر کله پیر و جوان
باز فصل خش خش برگ و بر است رفتن از آخا لوزیر تا(پِنَر) است
باز (آغوزکا) می کنند پیر و جوان گرد کان بازی بود جانا بدان
گردوی دستمالی و کرچ آغوز بادامی باشد فقط گردوی روز
گردوی شَهه به میدان آمده
نَکّه با ناز فراوان آمده
گردوی دیگر بود سرد آغوز
این یکی شد غوز بر بالای غوز
باز (اَخگر) با شتاب و تند و تیز
می خَرَد گردوی مردم بی تمیز
چشم مردم دائما بالا بُوَد
گوییا روزی به سر بالا بُوَد
اصله های درخت گردوی اسرائیلی اینجا جواب نمی دهد
پاشا چند گردو را در دستش می گیرد و با اشاره به درخت بزرگی می گوید؛ دو نوع گردوی سرد و گرم داریم اما این دو خود اسم های مختلفی مثل سوزنی، شهه و کاغذی دارد و یکسری اصله های درخت گردوی اسرائیلی را هم در باغات اینجا کاشتند ولی جواب نداد چرا که گردو ترقی ندارد و درشت و تو خالی است.
گردوهای درشت هم دانه ای
300 تومان
گردو را بیشتر کیلویی و دانه ای می فروشند و بسته به قیمت آن سال می باشد. محلی ها آن را به سه دسته ریز، متوسط و درشت تقسیم می کنند و اگر بخواهند کیلویی حساب کنند دوباره آن ریز ریز را برای خودشان می گیرند و اکثرا به صورت مغز می فروشند. گردو کیلویی 27 تا 30 هزار تومان، ریزتر 90 تا 110 عدد یک کیلو و درشت 100 تا یک کیلو می باشد. گردوهای درشت هم دانه ای 300 تومان می باشد.
سرمازدگی
متاسفانه از چند سال گذشته تا امروز به علت سرمای شدید اسفند و فروردین از آنجائیکه شاخه های گردو خالی است زود یخ می زند و از بالا به طرف پایین خشک و برگها زرد می شود و همین مسئله باعث شد تا تولید درختان گردویم کم شود و من از 60 درخت که 30 اصله شراکتی است 20 هزار گردو برداشت نکنم. در صورتی که معمولا درختهای بزرگ گردو در حالت عادی از 5 تا 50 هزار گردو می دهد و درختان کوچک هم از 500 عدد تا 5 هزار بار می دهد.
آدوسی عاشق باغداری است، در امیری نفس می کشد و هوای شهر برایش سنگین است و به دنبال بهترین ها برای باغ خود، گردوهایش از نوع مرغوب است و به راحتی شکسته می شوند، اصطلاحات کشاورزی را به خوبی بیان می کند اصطلاحاتی که گاه در تحصیلات دانشگاهی عنوان می شوند.
او که در اطراف درختان گردو و زیر برگهای خشک در حال پیدا کردن گردوها «پاسکاچی» بود؛ می گوید فوق دیپلم فنی و بازنشسته نیروی هوایی هستم که سال 1327 در روستای امیری به دنیا آمدم و 20 سال پیش بازنشسته شدم و از آن سال به بعد مدتی در ساختمان سازی و زمانی هم در باغ مشغول کار می باشم. کشاورزی و باغداری این گونه نیست که یک شبه ره صد ساله را رفت، بلکه صبر می خواهد و علاقه، عمده فعالیت ها را خودش انجام می دهد با این حال خانواده و همسرش هم او را همراهی می کنند.
از بچگی کشاورزی زیاد داشتیم و در مزرعه گندم، جو و عدس کشت می کردیم و آنقدر هم مقدارش زیاد بود که کیسه کم می آوردیم و دو تخته پتو را کنار هم نگه می داشتیم و می دوختیم و درونش را پر می کردیم و آرام آرام با مال یا روی دوش به محل می آوردیم که خیلی سخت بود.
زمانی که در نیروی هوایی کار می کردم 2 هزار متر زمین خریدم و دورش را دیوار کردم و داخلش حبوبات کاشتم. همکاران می پرسیدند پنجشنبه جمعه کجا می روی و چطوری اینهمه پول داری؟ می گفتم در باغم کارگری می کنم که الان به بیش از سه هزار متر با 15 درخت گردو و انواع درختان گیلاس می رسد.
از صبرش برای به ثمر رسیدن درختانی که سرشاخه زنی کرده و پیونده زده هم حرف های بسیار گفت، آنجا که با دقت بخشی از شاخه ها را بریده و با یک شاخه ای دیگر از درختی مرغوبت تر پیوند می زند.
سال چهارم دبستان کار کردن در باغ را شروع کردم
گذشته درختان گردو خیلی بزرگ و تقریبا چند برابر درختان فعلی بودند و پس از احداث سد لار اعلام کردند 6 درصد به شرجی بودن منطقه اضافه می شود و گردو محصول نمی دهد بعد از آن طرف افرادی هم آمدند که درختان را خوب می خریدند و شاید اینکه گردو نمی شد شایعه ای بیش نبود که مردم درختانشان را بفروشند و بخاطر همین بیشتر درختان گردو را قطع کردند.
قدیما گردو را مغز و برای فروش به تهران می بردند و بعضی از قدیمی ها در خانه ها گردو را مغز کرده و با کشمش و نخود مخلوط کرده برای شونیشت های شبانه «شب شَرِه» و پذیرایی از مهمان استفاده می کردند. پاییز هم هر چه داشتند می فروختند و با پولش برای خانه به اندازه یکسال قند و چای و شکر و برنج«یک تن» و … می خریدند.
درخت گردو نیاز به مراقبت زیاد ندارد ولی محصولش نسبت به گیلاس و سیب کمتر و قیمت فروشش هم پایین تر است که این ضرر زیادی به باغدار می زند شما حساب کنید گیلاس را با قیمت بسیار خوبی می خرند و یک درخت هم محصول زیادی می دهد.
وی در پاسخ به سوالم که چرا درختان زیادی کنار هم هستند؛ گفت؛ زیادی درختان فقط بخاطر گردویش نیست بلکه چون همسایه کاشت و این طرف را سایه کرد همسایه دیگر هم روبرویش کاشت وگرنه هر دو نفر در صورت مایل بودن آن دیگری حاضر به قطع و کاشت درخت گیلاس هستند. چون گیلاس هم کوتاه و هم چیدنش راحت تر است.
کارگران تحصیلکرده
هزینه کارگری جمع‌آوری این محصول بالا است. به عنوان مثال برای درختان گردو به دلیل اینکه دارای قدی بلند است مجبور هستیم از کارگر مرد که هزینه دستمزد آن نیز بالا است استفاده کنیم. تحصیلکرده ها و مهندسین کرد 25 روز موقع برداشت گردو به منطقه آخای امیری می آیند و تا پایان برداشت همینجا می مانند و ما آنها را برای ده الی پانزده روز کاری با ارائه کارت شناسایی از 250 تا سقف 300 هزار تومان بیمه می کنیم ولی برای کارگران افاغنه چون اتباع بیگانه هستند این کار انجام نمی شود.
گردو بازی
یکی از بازیهایی که زمان قدیم رواج فراوان داشت گردو بازی بود و در فاصله بردن گاو و گوسفند به چرا گردو بازی می کردیم.
سه به یک
کارگرانی که برای گردو چینی به منطقه می آیند مزد نمی گیرند بلکه بعد چیدن به صورت «سه به یک» تقسیم می کنند یعنی یکی برای کارگر و سه قسمت از محصول متعلق به صاحب گردوست ولی در گذشته چهار قسمت مال صاحب و یک سهم آن برای کسی بود که گردو را می چید.
«پاس کاچی»
قدیم برای جمع کردن گردو چند نفر از همسایه ها را صدا و روزی پنج ساعت گردو جمع می کردند و صاحب گردو یک سطل به او به عنوان یک بخش می داد و پس از پایان کار «پاس کاچی» زیر برگ درختان هر چقدر جمع می کرد مال خودش می شد.
پاس
به دو صورت پوست گردو«پاس» را جدا می کنند یک اینکه قسمتی از گردوها پای درخت پوستش جدا می شود و برای صاحب باغ جمع زحمتی ندارد و روش بعدی گردوها را پس از چیدن چند روز داخل کیسه می گذارند یا جایی دپو می کنند و وقتی که پخت«تَش» آورد پوستش به راحتی جدا می شود سپس در اتاقهای خالی یا پشت بام نزدیک به یک تا دو ماه قرار می دهند تا کاملا خشک شود.
گردو کم شده
به جرات می توانم بگویم در حال حاضر هر ده گونی گردو به یک کیسه رسیده و این موضوع به خاطر تغییرات آب و هوایی و دیگر مسائل می باشد.
بیماری
یکی دو سال است که درختان گردو این منطقه به آفت کرم خراط که نوعی سرطان است دچار شدند و این مسئله باعث پوسیدگی شاخه‌ها می‌شود به همین دلیل کارگرها از این درخت به خاطر احتمال سقوط بالا نمی روند. بعضی مواقع بیماری هایی هم باعث سیاه شدن درخت گردو می شود آن موقع است که پس از چیده شدن داخل گردو تیره می باشد و زمانی هم هست که با توجه به سردی هوا و برف و بوران، مغز گردو سفید است.
گردوی کِرچ
از ظاهر گردو نمی شود تشخیص داد که سالم هست یا نه ولی پوست اول و دوم بعضی از گردوها خیلی سفت و به سختی با سنگ یا شیئ سنگین شکسته می شود و حتی با سوزن هم نمی شود مغز داخل آن را بیرون آورد که به آن«کُرچ» می گویند و در کنارش گردوهایی هم هستند که پوست آنها نازک می باشد که گردو کاغذی نام دارند و با دست هم شکسته می شود و مغز کردنش هم راحت است.
تیرماه سیزده شو
در قدیم رسم بر این بود که باغدار در شب تیرماه سیزده شو با تبر بر چند قسمت از بدنه درخت ضربه می زد تا به اصطلاح عامی شیره درخت بیرون بریزد و گردو سفید و خوشمزه شود.
فروشگاههای سرچشمه
قبلا گردوی منطقه پس از جمع آوری و خشک کردن، مغز می شد سپس در فروشگاههای سرچشمه به فروش می رسید و با پولش مایحتاج و آذوقه یکسال خانوار خریداری می شد اما الان در منطقه و یا از طریق مشتری های بازارمان رونق دارد.
فصل برداشت
زمان برداشت گردو به ماه ما «کِرچِ ما» می باشد و به تاریخ الان از شهریور تا 20 مهر می باشد.
چوب مقاوم
قدیم برای تیرهای سقف منزل، درب و رومیزی به خاطر مقاومت بالایش از چوب درخت گردو استفاده می کردند و خیلی فروش داشت.
برگ گردو
در منطقه شمال بخاطر شرجی بودن هوا و از آن طرف نم فراوان داخل برنج حشره هایی پیدا می شود که موجب پودر شدن آن می شود لذا برای جلوگیری برگ های درخت گردو را درون گونی یا صندوقهای چوبی برنج می گذارند تا از گاز یا سم موجود در آن حشره ها خفه و از بین بروند.
پوست گردو
در تهران پوست گردو را برای ساخت رنگ از باغداران می خرند و این در صورتی است که بار پوست گردو را خود باغدار به تهران ببرد. در بعضی مواقع نیز پوست گردو برای مقاوم شدن و ضخامت پوست کاربرد فراوانی دارد و افرادی هم برای جلوگیری از ترک گرفتن پاشنه پا از آن استفاده می کنند.
سم زدایی جا مرغی
در زندگی روستایی هر خانواری برای خودش مرغداری کوچکی دارد که در آن مرغ، خروس و اردک نگه می دارد که همزمان با رشد آنها در بعضی مواقع حشرات ریزی به نام«کِک» درون پر یا اطراف محل زندگی شان رشد می کند که در این خصوص طی سال چند گونی برگ خشک را نگه می داریم و هفته ای یکبار دور تا دور و کف سالن نگهداری از حیوانات خانگی می ریزیم که حشرات موذی را از بین می برد.
حمل و فروش چوب گردو ممنوع
از آنجائیکه چوب درخت گردو صنعتی است قطع، حمل و فروش آن بدون مجوز ممنوع می باشد و کسانی هم که به صورت قاچاق این کار را می کنند پس از شناسایی قسمت های خوب درخت را برای ساخت قنداق تفنگ استفاده می کنند و این افراد غریبه نیستند و قطع یک درخت به اندازه شش سال شان کفایت می کند.
مقرون به صرفه نیست
تولید گردو در حال حاضر مقرون به صرفه نمی باشد چرا که زمین 2 هزار متری 500 عدد گردو نداد ولی همین زمین در مدت سه روز اگر گیلاس بود یک و نیم تا دو میلیون برداشت و خیلی راحت هم پول می شد.
خود درخت گردو کود است
بعضی ها اعتقادشان بر این است که درخت گردو مثل شتر است لازم نیست دورش را بکنی چون خودش آب و کود را از زمین تامین می کند و دلیلش هم این است که همینقدر از درخت به این عظمت همانطور که بیرون زمین است به همان اندازه داخل زمین ریشه هایش است و سهمش را می گیرد.
گردوی دو ساله
درختان گردوی دو ساله الان بار می دهند و درختان این روستا به پنجاه و شصت سال هم می رسد.
فروش گردو مطابق روز است و قدیم ارزان تر بود و الان گرانتر
یک روستایی افتخارش بر این است که دستش را بر روی زانو می گذارد و یاعلی گویان بر می خیزد.؛ این را آدوسی 65 ساله می گوید که قریب به چهل سال به این کار مشغول می باشد و دارای دو هزار متر باغ و ده اصله درخت گردوست. ؛ قسمتی از درختان گردو ارثی و مابقی را به صورت نهال خریداری و کاشت.
خود گردو طرفدار دارد
در منطقه مازندران خود گردو بیشتر طرفدار دارد ولی من بیشتر گردوها را مغز و به سه قسمت سفید و شکری و سیاه تقسیم می کنم که سیاه مخصوص فسنجان می باشد و قیمتها متفاوت و از کیلویی 50 هزار تومان شروع و به 45 و 30 هزار تومان تغییر می کند.
درخت قدیمی و جدید
فرقی ندارد
در منطقه ما به علت اینکه یخ نمی زند درختهای قدیمی و جدید در باردهی محصول فرقی با هم ندارند ولی اگر یخ و سرما باشد درخت گردو بار نمی دهد و اگر سرما نوک درختان بزرگ را بسوزاند بار کمی می دهد.
پاسکاچی
قدیم اکثر ملت چون خودشان اینجا بودند گردو را می چیدند و می رفتند و دیگران می توانستند زیر درختها گردو را جمع کنند ولی الان محله ما اینطوری نیست و یک هفته اگر نباشد در نبودش کسی دست به گردوها نمی زند تا خودش بیاید یا به کسی سفارش می کند که جمع کند.
بعد از گیلاس گردوست
خود گردو به تنهایی به صرفه نیست و در مقابل سرما مقاومتی ندارد و بعد گیلاس می شود روی آن حساب کرد چون گردو همه سال نمی آورد و سال می زند قدش بلند ولی خیلی ضعیف است.
شعبان سلحشور باغدار و مغازه دار آخایی که نسل در نسل در این روستای ییلاقی زندگی می کند در اول وانا مغازه ای دارد که بعلت خوش برخورد بودنش مشتری زیادی دارد. او می گوید؛ 4 هزار متر باغ داریم که به غیر از گردو درختان سیب، گیلاس و ازگل نیز موجود است و حدود 6 اصله درخت بزرگ گردو داریم و حدود 10 الی 12 کیسه محصول برداشت و بین فرزندان خودم تقسیم می کنم و چیزی به عنوان فروش ندارم. بازار گردو چون غذایی مصرفی است متقاضی زیادی دارد و از طرفی در پخت نان محلی و خورشت فسنجان نیز استفاده فراوانی دارد.
باغ گیلاس ما در شمس آباد امیری قرار دارد و میوه گیلاس هم از نوع عالی و تک دان و بیشتر صادراتی می باشد.