گردشگری به عنوان یکی از بزرگترین صنایع اقتصادی جهان ، تاثیر قابل توجهی بر توسعه اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی کشورها دارد . با این حال رشد سریع و مدیریت نادرست می تواند ، موجب تخریب منابع طبیعی ، میراث فرهنگی و نابرابری های اجتماعی شود . به همین دلیل ایجاد امکانات پایدار سفر در مقاصد گردشگری اهمیت ویژه ای پیدا کرده است . این فرآیند به معنای برنامه ریزی و مدیریت به گونه ای است که منافع اقتصادی ، زیست محیطی و اجتماعی در تعادل قرار گیرد و منابع برای نسل های آینده حفظ شود . ایجاد جریان پایدار سفر در مقاصد گردشگری به معنی مدیریت و توسعه گردشگری به گونه ای است که تاثیرات مثبت اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی را تقویت کرده و اثرات منفی را به حداقل برساند . برای دستیابی به این هدف ، راهکارهای موثری وجود دارد ، که نیاز به هماهنگی میان تمام ذی نفعان از جمله دولت ، جوامع محلی ، بخش خصوصی و گردشگران است . تنها با ایجاد تعادل میان حفاظت از منابع و بهره براری از آن ها می توان از مزایای پایدار گردشگری بهره مند شد . بنابراین برای ایجاد جریان پایدار گردشگری ، برنامه ریزی جامع و استراتژیک امری ضروری است . تحلیل ظرفیت مقصد با شناسایی تعداد گردشگرانی که یک مقصد بدون آسیب به منابع طبیعی و فرهنگی می تواند پذیرا باشد و تنوع بخشی با کاهش تمرکز گردشگران برمناطق پر تراکم و توسعه مقاصد کمتر شناخته شده برای توزیع مناسب گردشگران از جمله برنامه ها در این حوزه خواهد بود . محیط زیست و میراث فرهنگی یکی از اصلی ترین سرمایه های گردشگری است ، که با وضع و اجرای قوانین حفاظتی از تخریب آنها می توان جلوگیری کرد ، ضمن اینکه آموزش عمومی و ارتقای آگاهی مردم و گردشگران درباره اهمیت حفاظت از محیط وفرهنگ و نیز استفاده از فناوری های نوین و بکار گیری سیستم های هوشمند برای کنترل تاثیرات زیست محیطی گردشگری بسیار موثر خواهد بود . راه دیگر در این موضع کاهش اثرات منفی زیست محیطی و استفاده از منابع انرژی پاک ، راه اندازی سیستم های جمع آوری و بازیافت زباله ، و محافظت از زیستگاه ها و جلوگیری از تخریب محیط های طبیعی حساس در قالب مدیریت تاثیرات زیست محیطی می تواند ، انجام شود . تک محصولی بودن برای هر جامعه ای ، امکان درصد آسیب پذیری را افزایش می دهد ، در گردشگری نیز وابستگی بیش از حد به یک نوع گردشگری می تواند ، درصد آسیب زایی را بالا ببرد . لذا ایجاد فرصت های جدید با توسعه گردشگری سلامت ، اکوتوریسم ، گردشگری کشاورزی و … می تواند میزان آسیب زایی را حذف و یا کم رنگ نماید . همچنین تبلیغ جاذبه ها و ظرفیت های خاص هر منطقه برای جذب گردشگران با تنوع ذائقه و علایق در جهت ارتقاء برند مقصد و بهره گیری از محصولات و خدمات منحصر بفرد محلی در جهت ایجاد افزایش ارزش افزوده ، نقش اساسی در موفقیت گردشگری پایدار ایفا می کند . گردشگری صنعت خدماتی و انسان محور است ، بنابراین منابع انسانی متخصص ، با تربیت راهنمایان گردشگری آگاه به مسائل زیست محیطی و فرهنگی ، آموزش کارکنان بخش های مختلف برای ارائه خدمات با کیفیت و نیز حمایت از تحقیقات و مطالعات در حوزه گردشگری پایدار و انتشار نتایج آن ها ضرورتی اجتناب ناپذیر در گردشگری پایدار می باشد . بازاریابی و تبلیغات از اصول اساسی و پایه ای در حوزه گردشگری است ، بنابراین تبلیغات صحیح می تواند ، تاثیر بسزایی در جذب گردشگران مسول داشته باشد . لذا بازاریابی پایدار ، با تمرکز بر گردشگرانی که به مسائل زیست محیطی اهمیت می دهند و آموزش به گردشگران برای احترام به فرهنگ و محیط مقصد برای ترویج گردشگری مسولانه و بهره گیری از رسانه های اجتماعی برای معرفی مقاصد پایدار برای دست یابی به اهداف توسعه پایدار در گردشگری بسیار موثر است . به طور قطع هر امری در اجرا برای موفقیت نیازمند به پایش و ارزیابی مستمر خواهد داشت ، با اهمیت و حساسیتی که در پایداری گردشگری وجود دارد ، نظارت و ارزیابی مداوم ، با تحلیلی نتایج اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی گردشگری و در صورت امکان ، بازنگری در سیاست ها براساس نتایج پایش و نیز تعامل با دولت ، جامعه محلی و بخش خصوصی و سازمانهای مردم نهاد ( سمن ها ) برای بهبود فرآیندها به عنوان ذینفعان این حوزه خواهد بود . در خاتمه با تاکید بر اینکه گردشگری به عنوان یکی از صنایع پیشرو و پویای جهان ، نقش مهمی در توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جوامع ایفا می کند . اما آنچه که موفقیت و پایداری این صنعت را تضمین می کند ، همکاری و مشارکت فعال جوامع محلی است . جوامع محلی به عنوان دارندگان اصلی منابع طبیعی ، فرهنگی و انسانی ، نقشی کلیدی در توسعه مقاصد گردشگری داشته و تاثیر مستقیمی بر تجربه گردشگران و پایداری صنعت گردشگری دارند . از آنجائیکه جوامع محلی به عنوان رکن اصلی توسعه گردشگری ، نقش اساسی در موفقیت و پایداری این صنعت دارند ، در صورتی که در فرآیند گردشگری مشارکت داشته باشند ، می توان شاهد رشد پایدار ، تبادل فرهنگی و بهبود شرایط اقتصادی بود . اما در صورت عدم پذیرش گردشگران می تواند پیامد های منفی جدی برای مقاصد گردشگری و جامعه به همراه داشته باشد .
بدلیل اهمیت و نقش جوامع محلی در موفقیت و یا عدم موفقیت مقاصد گردشگری و همچنانکه در فوق به تاثیر مستقیمی که بر تجربه گردشگران و پایداری صنعت گردشگری دارند ، در اینجا با توجه به ضرورت طرح موضوع با جزئیات بیشتر به برخی آنها پرداخته می شود .
جوامع محلی به طور مستقیم با محیط زیست و فرهنگ بومی در ارتباط هستند ، اگر این افراد در حفظ منابع همکاری میکنند ، مقاصد گردشگری می توانند در بلند مدت پایداری خود را حفظ کنند . در غیر اینصورت تخریب منابع طبیعی ، میراث فرهنگی و معنوی مقصد که اغلب از عوامل اصلی جذب گردشگران هستند ، دچار فرسایش یا نابودی می شوند .
لذا با مشارکت جوامع محلی در برنامه های حفاظتی ، مقاصد می توانند جاذبه های خود را برای نسل امروز مورد بهره برداری درست و برای نسل های آینده حفظ کنند . همچنین جوامع محلی می توانند با ارائه داستان ها ، تاریخچه و دانش بومی ، تجربه گردشگران را به عنوان محصول نهایی حاصل از سفر غنی تر نمایند .
همچنین جوامع محلی خدمات اقامتی مانند اقامتگاههای بومگردی ، راهنمای تور و بلدهای محلی غذا های بومی و صنایع دستی را ارائه می دهند ، که کیفیت این خدمات تاثیر مستقیمی بر تجربه گردشگران خواهد داشت ، بنابراین آموزش و توانمندسازی آنها برای ارائه خدمات بهتر موجب افزایش رضایت مندی در گردشگران می شود .
از منظر تعاملات فرهنگی هم ، جوامع محلی را میتوان تسهیل گران این حوزه قلمداد کرد . چرا که ، گردشگری ابزاری برای تبادل فرهنگی بین گردشگران و جوامع محلی است ، و این تعامل می تواند به درک بهتر فرهنگ ها منجر شده و تجارب ارزشمندی را برای هر دو طرف ایجاد نماید .
مشارکت جوامع محلی ، همچنین در سیاست گذاری ها و مدیریت گردشگری حائز اهمیت است ، مشارکت آنها باعث می شود که احساس مسولیت بیشتری در حفاظت از منابع و در نحوه رفتار و همکاری با گردشگران داشته و از بروز تعارضات و مخالفت ها جلوگیری می شود .
در زمینه ، توزیع منافع اقتصادی به نفع جوامع محلی نیز باید اشاره کرد جوامع محلی که از گردشگری منابع مالی کسب کنند و حضور گردشگران موجب رونق کسب و کار اشتغال زایی و بهبود وضعیت اقتصادی و معیشت آنها منجر شود ، بیشتر به توسعه پایدار گردشگری علاقمند خواهند شد .
به طور قطع ، رفتار مثبت یا منفی جوامع محلی با گردشگران ، تاثیر مستقیمی بر تجربه و تصمیم آن ها برای بازگشت و دیدار مجدد از مقصد خواهد داشت . بنابراین استقبال گرم و دوستانه باعث ایجاد تجربه ای مثبت و خاطره انگیز و به یاد ماندنی شده و همچنین رفتار مناسب جوامع محلی موجب می شود که گردشگران احساس امنیت و راحتی کنند که این به عنوان یکی از شاخصه های اصلی در توسعه گردشگری پایدار می باشد .
از آنچه توصیف آن ها در بخش ها و زمینه های متعدد و مختلف بدان ها پرداخته شد ، در نتیجه گیری ، باید به این نکات اشاره کرد که ایجاد امکانات پایدار سفر در مقاصد گردشگری نیازمند تعامل و هماهنگی میان تمامی بخش های جامعه است . حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی ، آموزش نیروی انسانی ، بهره گیری از فناوری و مشارکت جوامع محلی ، از مهمترین راهکارها برای رسیدن به این هدف هستند .
با اجرای این راهکارها می توان به توسعه ای پایدار در صنعت گردشگری دست یافت که ضمن حفظ منابع برای آیندگان ، به افزایش رضایت گردشگران و منافع اقتصادی برای جوامع محلی منجر شود .
دکتر مهران حسنی
دبیر و نائب رئیس انجمن گردشگری پایدار سبز مازندران
عضو انجمن متخصصان گردشگری ایران
پژوهشگر حوزه گردشگری
