دکتر مهران حسنی
دبیر و نایب رئیس انجمن گردشگری پایدار سبز مازندران
عضو انجمن متخصصان گردشگری ایران
گردشگری باتوجه به تنوع گونه‌ها و گسترۀ فعالیت‌ها بنابر جاذبه‌های خاص هر منطقه، علاقه‌مندان و مشتاقان خود را جذب کرده و به عنوان عامل مهم در پیوند و ارتباط بین جامعه محلی و میزبان باجامعۀ میهمان ایفای نقش می‌کند.
ایران را به‌دلیل قرار‌گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص، بدون مبالغه و تعصب، می‌توان خاستگاه و مهد گونه‌های مختلف و بی‌بدیل گردشگری با‌برخورداری از تنوع اقلیم که موجب تمایز باغالب کشورها به‌ویژه کشورهای همسایه در جذب گردشگران محسوب میشود، دانست؛ به‌گونه‌ای که این تمایز با پراکندگی در سطح کشور، در هر یک از استانها، شهرها و روستاها قابلیت جذب گردشگران باتنوع ذائقه‌ها را رقم زده است.
“گردشگری کوهستان”، نوعی فعالیت گردشگری‌ست که در یک فضای جغرافیایی مشخص و محدود مانند تپه‌ها و کوه‌ها با‌ویژگی‌های متمایز یک چشم‌انداز، توپوگرافی، آب و هوا، تنوع زیستی و جامعه محلی خاص انجام می‌گیرد، و طیف وسیعی از اوقات فراغت و فعالیت‌های ورزشی در فضای باز را به خود اختصاص می‌دهد.
ایران با وجود رشته کوه‌های البرز و زاگرس و تعدد قله‌ها، ارتفاعات و تپه‌ها در آنها که فضاهای مورد نیاز برای شکل‌گیری “گردشگری کوهستان” فراهم است، برخوردار بوده و قابلیت‌های لازم به عنوان محصول گردشگری را داراست.
یخچال‌های طبیعی، غارها، چشمه‌ها، آبشارها، گل‌ها و گیاهان، حوش و دیگر مناظر زیبا، پدیده‌هایی هستند که در دل این کوه‌ها جای گرفتند و لذایذ مضاعف را برای افرادی که به انگیزه‌های گوناگون اعم از صعود به قله، تفریح و سرگرمی و بازدید، پیاده‌روی در دامنه‌ها، انجام ورزش‌های جذاب زمستانی و…، به مناطق کوهستانی سفر می‌کنند، به‌وجود می‌آورد.
بنابراین با مد نظر قرار‌دادن اقتصاد گردشگری به عنوان یکی از قابلیت‌های مناسب در تولید و ایجاد اشتغال و کسب یا ارتقاء درآمد برای جوامع محلی، مناطق برخوردار از این ویژگی طبیعی خدادادی می‌توانند به عنوان فعالیت اقتصادی و یا مکمل آن در صورت سیاستگذاری و برنامه‌ریزی صحیح از سوی دولت و با همراهی سازمانهای مدیریت مقصد و مشارکت جوامع محلی جهت استفاده درست و مطلوب و متناسب با اصول توسعه پایدار، ذینفعان از جمله شرکت‌های سیاحتی، راهنمایان گردشگری بین‌المللی و ملی و بلدهای محلی، مراکز اقامتی، نیز ساکنین روستاهای اطراف دامنه، از این منابع عظیم در جهت کسب درآمد پایدار و توسعه اقتصادی بهره‌مند شوند.
همان‌گونه که اشاره شد، سفر به کوهستان با انگیزه‌های مختلف صورت می‌گیرد، و برای سفر به بلندترین کوه ایران و غرب آسیا با ارتفاع 5609متری در استان مازندران، که برای همه ایرانیان مظهر غرور ملی، نمادی از مقاومت، ایستادگی، سرافرازی، آزادگی و از جنبه فرهنگی مهد اسطوره‌ای چون آرش کمانگیر است و آیین‌ها و قصه‌هایی مثل به بند‌کشیدن ضحاک، زن‌شاهی، ورف چال و…، در دلش جای گرفته، می‌تواند محرکی بالقوه برای سفر گردشگران داخلی و خارجی باشد.
این یادداشت به بخشی از چالش‌ها در توسعه و ارتقاء گردشگری کوهستان در “کوه دماوند” که هر یک منشاء اصلی مسائل خرد و درشت دیگر هستند، علیرغم ویژگی‌های خاص دماوند پرداخته است؛ از‌جمله عدم مدیریت ثابت و پایدار و تعدد دستگاه‌ها و نهادها دارای قوانین و مقررات خاصِ مربوط به ماموریت هر دستگاه که موجب فقدان انسجام در اداره و ارائه خدمات و نظارت بر فعالیت‌های متنوعی که صورت می‌گیرد، شده و منشاء و علل اصلی آن نبود مدیریت یکپارچه در “کوه دماوند” است و ضرورت ایجاد آن در حفاظت و نگهداری، امری اجتناب‌ناپذیر می‌باشد.
حضور جمعیت انبوه و خارج از ظرفیت تحمل و برد، نیز رفتارهای غیر مسئولانۀ تعدادی از افراد که برای ماجراجویی، ورزش، تفریح و لذت‌بردن به منبع این احساسات و فعالیت‌ها ورود پیدا می‌کنند، آسیب‌های جدی و تاثیرات مخرب و اغلب غیر قابل جبران به طبیعت و تنوع زیستی، پوشش گیاهی و حیات جانوری وارد می‌کنند.
آلودگی ناشی از رها‌کردن زباله و پسماندها خصوصاً از جنس پلاستیک، همچنین فضولات انسانی، علاوه بر آسیب به طبیعت دماوند و بدمنظری و نازیبایی، متاسفانه با بارش باران وآب‌شدن یخ‌ها، این پسماندها به یکی از شریان‌های حیاتی استان یعنی رودخانه هراز راه‌یافته و صدمات جبران‌ناپذیری را متوجه اکوسیستم رودخانه، آبزیان، محیط زیست و زندگی انسانها بویژه ساکنین کنار آن از مبداء تا مقصد نهایی یعنی دریای خزر می‌کنند.
ورود بی‌رویه و بی‌ضابطه خودروها و ناسازگاری آنها با بافت طبیعی دماوند که علاوه بر مخرب‌بودن در موارد ذکر شده، تخریب و آلودگی هوای پاک و سالم کوهستان نیز ازا ثرات منفی آنهاست.
دیگر اینکه، نقشِ مشارکت جوامع محلی در فرایند توسعه گردشگری منطقه که می‌تواند عامل اصلی در توسعه پایدار ناحیه باشد، به طور کلی جدی گرفته نشده است.
و دهها عنوان که می‌توان به صورت جزیی و تخصصی‌تر به آنها پرداخت؛ اما آنچه درباره کوه دماوند که موارد مشابه آن در سایر کشورهای جهان نیز وجود دارد و حائز اهمیت بیشتر است؛ فقدان ساز‌و کار ساماندهی‌شده و ساختارمند “گردشگری کوهستان” جهت دستیابی به اهدافی که در این نوع از گردشگری برنامه‌ریزی شده، در خصوص دماوند با همۀ ویژگی‌های عام و خاص آن است.
گر‌چه کمیته ملی طبیعت‌گردی و کمیته متنازع آن در استان مازندران، نیز دیگر کارگروه‌ها در سطوح استانی و شهرستانی تشکیل و با‌برگزاری جلسات متعدد و پیگیری جدی اموری چون جمع‌آوری و تعطیلی معادن را به منصه ظهور رساندند که قدرانی از زحمات دست‌اندرکاران بخش دولتی و سازمانهای مردم‌نهاد در این‌باره محفوظ است و این امر نشان از اراده جدی و عزم بر خواستن، توانستن و اجرا‌شدن دارد، در مابقی امور مربوط به ساماندهی دماوند باعزم و اراده ملی، استانی و شهرستانی، با هم‌گرایی، هماهنگی و همکاری متولیان و دستگاههای مسئول چون سازمان محیط زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع، وزارت ورزش و جوانان، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و ادارات تابعه استانی، با هم‌افزایی وهم‌پوشانی در خدمات، فعالیت‌ها، حفاظت و نگهداری، از این اولین اثر طبیعی ثبت شده در فهرست آثار ملی با‌ظرفیت جهانی‌شدن به عنوان “میراث جهانی” در یونسکو براساس اصول توسعه پایدار و استفاده از تجربیات جهانی و صاحبان تجربه جهانی در جهت نظم‌بخشیدن برای دستیابی به اهدافی که وصف آن رفت، گام‌های بلند و محکم برای رساندن دماوند به جایگاه واقعی‌اش در “گردشگری کوهستان” برداشته شود.
به امید خدا و آینده‌ای روشن
1403/08/03
